कुल पेज दृश्य

शनिवार, 29 जून 2013

uttarakhand :

उत्तराखंड संकट : बोलते चित्र :  ऊंघता शासन-प्रशासन, पंडित तथा आम लोग
विवश, बेक़सूर प्रकृति शोषित और लांछित क्यों?


सैन्य बल को नमन उनके अदम्य साहस और अनुशासन के लिए। लानत उन राजनेताओं और प्रशासनिक अधिकारियों को जिनकी गलत नीतियों और निर्णयों के कारण १. अनुपयुक्त स्थलों पर भवन खड़े किये गए, २. सडकों के साथ तटबंध की रक्षा के लिए समुचित प्रबंध नहीं हुए, ३. स्थान की क्षमता से अधिक तीर्थयात्री जाने दिए गए, ४. राज्य सरकारों ने चुनावी लाभ के मद्देनज़र गरीबी लोगों को मुफ्त यात्रा का प्रबंध किया फलतः संख्या अत्यधिक बढ़ गयी, ५. आम जन का यह अंध विश्वास कि पुण्य सत्कर्म से घर बैठे नहीं मिल सकता उसके लिए तीर्थ स्थान पर ही है, ६. पंडितों का निजी स्वार्थवश भक्तों को तत्वज्ञान देकर यात्रा के लिए हतोत्साहित न करना, ७. स्थानीय जनों का अर्थ लाभ के लिए स्थान से अधिक यात्री आने पर भी विरोध न करना।
क्या अब कुछ बदलेगा?  बिलकुल नहीं, चीख पुकार का समय गया, कुछ समय रहत का दौर, फिर पुनर्निर्माण और फिर भक्तों का रेला अगली दुर्घटना होने तक. क्या हम कुछ नहीं कर सकते ?  कर सकते हैं ... यह निश्चय की हम किसी कुम्भ, किसी तीर्थ यात्रा, किसी मेले का हिस्सा नहीं बनेंगे ताकि हमारे कारण हादसे की भयानकता न बढ़े। जब पर्यटन का मन होगा साफ़ मौसम, उपयुक्त स्थिति और कम भीड़ के समय घूमने का आनंद लेंगे। पुण्य हमें अपने घर में ही किसी की मदद करने से मिल जायेगा।


                  जलप्लावन में शिव प्रतिमा
Rescue operation in Uttarakhand
In pics: Uttarakhand rescue operations are among Army's largest ever




In pics: Uttarakhand rescue operations are among Army's largest ever
In pics: Uttarakhand rescue operations are among Army's largest ever
In pics: Uttarakhand rescue operations are among Army's largest ever
Uttarakhand floods
Chopper







In a significant breakthrough for rescue efforts in flood-hit Uttarakhand, an alternative road link to the Kedarnath shrine's base camp was opened on Friday by the Army, enabling the evacuation of thousands of pilgrims stranded in the worst-affected area for days without enough food and water. An ITBP jawan rescue an old aged woman pilgrim at Gauri Kund in Uttarakhand. (PTI)

They also said that the evacuation process was almost over in the other badly-affected places such as Gangotri, Govindghat, Ghagharia, Gaurikund-Karnprayag and Joshimath. Rescued flood affected pilgrims alight from a chopper in Guptkashi, in Uttarakhand. The heavy rains caused by the annual monsoon have left more than 500 people dead and stranded tens of thousands, mostly pilgrims, in India''s northern mountainous region, officials said Friday. (AP Photo)
But the good news was tempered with bad weather being forecast in the flood-affected region from Sunday night, causing the government to ask rescue teams to go full-throttle with their efforts in the 48 hours before that. Soldiers rescuing people. (AP)
Uttarakhand floods: Rescue operations resume after brief suspension due to bad weather
A file photo of stranded tourists being rescued by army personnel in Uttarakhand. The rescue operation is one of the largest in several decades. Courtesy: Indian Army

Rescue operations resume in Uttarakhand
Army has launched one of the biggest human rescue operations in Uttarakhand. It today mobilized troops for rescue and relief efforts, as it simultaneously reached out to over 8000 people on all four different axes, viz, Rishikesh ? Uttarkashi ? Harsil ? Gangotri axis; Rudraprayag ? Kedarnath axis, Joshimath ? Badrinath axis and Dharchhula ? Tawaghat axis in Pithoragarh district
Uttarakhand survivors recount horror: 'Kill my kids if you can't save them'

Complete co-ordination in Uttarakhand rescue operations: Government


        

















A woman is helped by a soldier to climb down a hill during a rescue operation at Govindghat in the Himalayan state of Uttarakhand June 21, 2
An IAF chopper lands for rescue operations at Gauri Kund in Uttarakhand, on Saturday.

Uttarakhand Floods : Rescue efforts begin as weather clear













.चित्रगुप्ताची चोपडी प्रा.य.ना.वालावलकर

.....................चित्रगुप्ताची चोपडी
प्रा..ना.वालावलकर ynwala@gmail.com
त्र्यंबकेश्वरीं कालसर्पयोगाचे नारायण-नागबळी विधी करणारे तोता भट आसन्नमरणावस्थेत होते, ते निधन पावले. पापपुण्याची झाडाझडती देण्यासाठी चित्रगुप्तासमोर उभे राहिले. चित्रगुप्त म्हणाला,"माझ्या वहीतील नोंदींप्रमाणे दिसते की तू नागबळी नावाचा विधी करायला भाग पाडून एक हजार नऊशे एकसष्ठ जणांना लुबाडण्याचे मुख्य पाप केले आहेस.म्हणून तुला तेव्हढे दिवस नरकवास भोगावा लागेल. अन्य लहान सहान पापे आहेतच."
"मी हे सगळे धर्मशास्त्रानुसार केले.ते पाप कसे असेल?"
"माझ्यासमोर खोटे बोलायचे नाही.मी चित्रगुप्त आहे.त्र्यंबकेश्वराला आलेले तुझे भोळसट, श्रद्धाळू गिर्‍हाईक नव्हे. कुंडलीतील राहू-केतू बिंदू जोडणार्‍या सरळ रेषेच्या एका बाजूला सगळे ग्रह पडले म्हणजे कालसर्पयोग होतो. तो त्या व्यक्तीला घातक असतो. असे तुम्ही सांगता ते श्रुति-स्मृति-पुरा्णोक्त आहे काय ? कुंडली तरी कोणत्या धर्मशास्त्रात आहे काय ? सांग पाहू. श्रद्धाळूंना फसवण्यासाठी तुम्हीच निर्माण केलेली ही सगळी बनवाबनवी आहे.त्यासाठी शास्त्राधार मुळीच नाही"
"पण मी तिरुपती बालाजी,अष्टविनायक,आदि अनेक तीर्थयात्रा केल्या आहेत. काशीला जाऊन पर्वकाळी शुभमुहूर्तावर गंगास्नान केले आहे.सत्यनारायणव्रत तर प्रतिवर्षी करत होतो. त्यामुळे शास्त्रवचनांनुसार माझ्या पापांचे क्षालन झाले असेलच."
"हे सगळे तुमच्या मनाच्या समजुतीसाठी. खोटेनाटे सांगून लोकांना फसवल्याचे मनात खात असते ना! त्यातून थोडी सुटका मिळवण्यासाठी करावयाचे हे भ्रामक उपाय आहेत.इकडे कर्मफलसिद्धान्त सांगायचा आणि तिकडे पापक्षालनाचे उपाय करायचे.काय ही विसंगती! किती ही आत्मवंचना !! तू अनेक गरिबांनासुद्धा लुबाडले आहेस.या पापातून सुटका नाही.नरकवास भोगावाच लागेल."
"पण तो चुकवण्याचा काहीतरी मार्ग असेलच ना?" तोता भट म्हणाला.
"तो निरर्थक,निरुपयोगी नागबळी विधी अनेकांना करायला लावून तू खूप संपत्ती गोळा केली आहेस.त्या सगळ्याची नोंद माझ्या चोपडीत आहे.पण तो पैसा राहिला घरी.इथे त्याचा काही उपयोग नाही.नियमाप्रमाणे नरकात जाणे अटळ आहे."
"या नरकवासाचे स्वरूप काय असते?"
" आता आलास सरळ! पाप केले आहेस हे पटले ना? या पापासाठी सर्पनरकभोग आहे.एका मोठ्या हौदात खूप साप ठेवले आहेत.तिथे तुला एकहजार नऊशे एकसष्ट दिवस कंठावे लागतील.ते गार गिळगिळीत साप तुझ्या अंगावर सतत सरपटत राहातील.तुझ्यासारखे अनेकजण तिथे अशा नरकयातना भोगत आहेत."
" तिथे स्नानसंध्येची तरी काही व्यवस्था असेल ना?"
"स्नानसंध्या? हा ! हा! हा! सकाळी आंघोळ,पूजा-अर्चा आटोपून कपाळावर गंधाचे किंवा कुंकुमाचे टिळे लावून वरवर शुचीर्भूत होऊन पुण्यकृत्य केल्यासारखे दाखवायचे.मग दिवसभर सावजे गाठून पापे करायला मोकळे! नरकात तसले काही नसते.खाणे-पिणे नसते.मरणही नसते. केवळ यातना भोगायच्या.तुझ्या सर्वांगावरून साप सतत फिरणार."
"पण माझ्या देहाचे दहन झाले आहे.शरीरच नाही तर साप अंगावरून कसे सरपटणार?"
"शाबास! थोडे थोडे तुझ्या ध्यानी येत आहे.खरे तर तुझा अजून मृत्यू झालेला नाही.तू मरणासन्न अवस्थेत मृत्युशय्येवर आहेस."
"मेलेलो नाहे? मग चित्रगुप्तासमोर उभा कसा?"
"कुठला चित्रगुप्त? अंतकाळी तुझा तुझ्याशीच चाललेला हा संवाद आहे.तुझी सदसद्विवेकबुद्धी म्हणजे मी, चित्रगुप्त.आयुष्यभरात तू जे काही पापपुण्य केलेस त्याच्या सचित्र नोंदी तुझ्या मेंदूच्या स्मृतिकेंद्रात आहेत.तीच माझी चोपडी.तू काय काय केलेस ते सगळे कुणा त्रयस्थाला कसे कळणार? आता मेंदूतील ती जीवनचित्रपटदृश्ये तुझ्या डोळ्यांपुढून वेगाने सरकत आहेत.भोळसट श्रद्धाळूंना लुबाडून तू पाप केले आहेस.त्याचे फळ म्हणून तुला नरकयातना भोगाव्या लागणार असे तुला मी,म्हणजे तुझी सदसद्विवेकबुद्धीच सांगत आहे."
"मी असे करायला नको होते.शिक्षकाची नोकरी होती.त्यात कुटुंबाचे भागले असते."
"हे तुझ्या बुद्धीला त्यावेळीही समजत होते.पण लोभ,मोह अशा मनोविकारांनी बुद्धीवर मात केली.पुढे या धंद्यात विनायास खूप प्राप्‍ती होऊ लागली.पैसा वाढल्यावर विषयोपभोग,रंगढंग सुचू लागले.अंतर्मनात टोचणी लागली होती.तिच्या शमनार्थ तीर्थयात्रा,जपजाप्य,सत्यनारायण व्रत असे उपाय केले. ते सगळे निरर्थक आहे हे बुद्धीला कळत होते पण भावनेला वळत नव्हते.अंतकाळी सगळे आठवलेच."
"मी अजून जिवंत आहे तर!"
"मनात तोच विचार चालला आहे वाटते ! जगण्याची आशा तुटत नाही का? पण आता मरण अटळ आहे. अगदी जवळ आले आहे.म्हणून आपले निधन झाले,अंत्यसंस्कार झाले असे भासले.आता नरकयातना भोगाव्या लागणार याची जाणीव झाली."
"मृत्यूनंतर नरकवास नसतो का?"
"मृत्यूनंतर काहीच नसते.हे पटवून देण्याचा मी अनेकदा प्रयत्‍न केला.पण उपयोग झाला नाही.प्रत्येक वेळी भावनेने बुद्धीवर मात केली. नरकातील यातना तसेच स्वर्गातील सुखे या गोष्टी मानसिक पातळीवर भोगायच्या असतात.आयुष्यातील सर्व घटनांचा पट मृत्यूपूर्वी काही काळ विद्युत् वेगाने दृष्टिपटलावरून सरकत असतो. ज्यांनी सत्कृत्ये केलेली असतात त्यांना सुख, समाधान, कृतकृत्यता वाटते.तसे आयुष्यभर त्यांना सुखसमाधान लाभतच असते.तेच स्वर्गसुख.
ज्यांनी दुष्कृत्ये केलेली असतात त्यांना ती आठवून मानसिक यातना होतात. हा नरकवास म्हणायचा. खरे तर हे अगदी अल्पकाळ असले तरी आपण वर्षांनुवर्षे नरकवास भोगतो आहोत असे वाटते.काळ सापेक्ष असतो.तसेच केल्या पापाचे शल्य नेणिवेच्या पातळीवर आयुषभर टोचतच असते."
"मग मी आता काय करू?"
"आता तुझ्याहाती काही नाही.
श्वासोच्छ्वास थांबेपर्यंत शारीरिक आणि मानसिक पातळीवर जे घडत राहील ते सोसायचे. दुसरे काय?"
.......................................................................................प्रा..ना.वालावलकर ynwala@gmail.com

Refrain Poetry : [पुनरुक्ति काव्य] : deppti-sanjiv

Refrain Poetry :  [पुनरुक्ति काव्य]

The word 'Refrain'  derives from the Old French word refraindre meaning to repeat. Refrain Poetry Term is a phrase, line, or group of lines that is repeated throughout a poem,  at  times  after each stanza or at intervals.
A famous example of a refrain are the words  " Nothing More" which  is  repeated in “The Raven” by Edgar Allan Poe.

A Refrain is a verse or phrase that is repeated at intervals throughout a song or poem, usually after the chorus or stanza.

इस तरह की  कविता में किसी कहावत या पंक्ति  को आदि से अंत तक एक अंतराल के बाद और कभी प्रत्येक बंद के अंत में दोहराया जाता है! गीत में किसी कहावत, मुहावरे या लोकोक्ति को स्थायी या मुखड़े की तरह प्रयोग करें तो वह पुनरुक्ति काव्य होगा। दोहराव की पंक्तिया एक या एकाधिक भी हो सकती हैं। 

Examples:

The cat so silent
Lay curled up on the rug
The fire a blaze
The room so snug.
Purring, purring
Quiet and still
Purring, purring
Content from his fill.
Tatters the cat
Big, fat cat.
He had just eaten
A dinner of fish
What a treat to have
Filling up his dish.
Purring, purring
Quiet and still
Purring, purring
Content from his fill.
Tatters the cat
Big, fat cat.
No more cold for the day
He was in for the night
Fun he had had
When the day was light.
Purring, purring
Quiet and still
Purring, purring
Content from his fill.
Tatters the cat
Big, fat cat.
*

Presently my soul grew stronger; hesitating then no longer,
`Sir,' said I, `or Madam, truly your forgiveness I implore;
But the fact is I was napping, and so gently you came rapping,
And so faintly you came tapping, tapping at my chamber door,
That I scarce was sure I heard you' - here I opened wide the door; -
Darkness there, and nothing more.

Deep into that darkness peering, long I stood there wondering, fearing,
Doubting, dreaming dreams no mortal ever dared to dream before;
But the silence was unbroken, and the darkness gave no token,
And the only word there spoken was the whispered word, `Lenore!'
This I whispered, and an echo murmured back the word, `Lenore!'
Merely this and nothing more.

Back into the chamber turning, all my soul within me burning,
Soon again I heard a tapping somewhat louder than before.
`Surely,' said I, `surely that is something at my window lattice;
Let me see then, what thereat is, and this mystery explore -
Let my heart be still a moment and this mystery explore; -
'Tis the wind and nothing more!'

Open here I flung the shutter, when, with many a flirt and flutter,
In there stepped a stately raven of the saintly days of yore.
Not the least obeisance made he; not a minute stopped or stayed he;
But, with mien of lord or lady, perched above my chamber door -
Perched upon a bust of Pallas just above my chamber door -
Perched, and sat, and nothing more.
***


कौन किसका कब हुआ?
*
जन्म देकर पालती जो
पिलाकर नित दूध अपना
वही हो जाती परायी
मिले सुत को जब बहुरिया
मांगती फिर भी दुआ
कौन किसका कब हुआ?
*
पकड़ उंगली खड़ा होना
सिखाया था जिस पिता ने
भुलाया उसको हराया जब
बुढ़ापे ने, समय ने
पिलाया पानी न बबुआ
कौन किसका कब हुआ?
*
पौध अपना कह लगाई
खून से सींचा बड़ा कर
निज पसीना बहाया था
पैर पर अपने खड़ा कर 
गैर कहते खोजकर बच्चे खुआ
कौन किसका कब हुआ?
***

शुक्रवार, 28 जून 2013

छंद सलिला: कालजयी लोक छंद 'आल्हा' संजीव 'सलिल'

छंद सलिला:

कालजयी बुन्देली लोक छंद 'आल्हा'

संजीव 'सलिल'/सौरभ पाण्डेय
 *
सोलह-पंद्रह यति रखे, आल्हा मात्रिक छंद
ओज-शौर्य युत सवैया, दे असीम आनंद
गुरु-गुरु लघु हो विषम-सम, चरण-अंत दें ध्यान
जगनिक आल्हा छंद के, रचनाकार महान
वीर छंद दो पदों (पंक्तियों) तथा चार चरणों में रचा जाता है. जिस तरह दोहे के प्रत्येक पद १३-११ के हिसाब से चलते हैं उसी तरह वीर छंद में १६-१५ मात्रा के हिसाब से नियत होता है. यानि १६ मात्रा के बाद यति होती है. वीर छंद में विषम पद की सोलहवी मात्रा गुरु (ऽ) तथा सम पद की पंद्रहवीं मात्रा लघु (।) होती है.
इस छंद को आल्हा छंद या मात्रिक सवैया भी कहा जाता है.
धातव्य है कि इस छंद का ’यथा नाम तथा गुण’ की तरह इसके कथ्य अकसर ओज भरे होते हैं और सुनने वाले के मन में उत्साह और उत्तेजना पैदा करते हैं. इस हिसाब से अतिश्योक्ति पूर्ण अभिव्यंजनाएँ इस छंद का मौलिक गुण हो जाता है.
*


                     आल्हा या वीर छन्द अर्ध सम मात्रिक छंद है जिसके हर पद (पंक्ति) में क्रमशः १६-१६  मात्राएँ, चरणान्त क्रमशः दीर्घ-लघु होता है. यह छंद वीर रस से ओत-प्रोत होता है. इस छंद में अतिशयोक्ति अलंकार का प्रचुरता से प्रयोग होता है.                                                                                
छंद विधान:
    आल्हा मात्रिक छंद सवैया, सोलह-पन्द्रह यति अनिवार्य.    
गुरु-लघु चरण अंत में रखिये, सिर्फ वीरता हो स्वीकार्य..
    अलंकार अतिशयताकारक, करे राई को तुरत पहाड़.
   
ज्यों मिमयाती बकरी सोचे, गुँजा रही वन लगा दहाड़..
13365296.jpgMAHOBA,%20U.P.%20-%20udal.jpg.                       
                    महाकवि जगनिक रचित आल्हा-खण्ड इस छंद का कालजयी ग्रन्थ है जिसका गायन समूचे बुंदेलखंड, बघेलखंड, रूहेलखंड में वर्ष काल में गाँव-गाँव में चौपालों पर होता है. प्राचीन समय में युद्धादि के समय इस छंद का नगाड़ों के साथ गायन होता था जिसे सुनकर योद्धा जोश में भरकर जान हथेली पर रखकर प्राण-प्रण से जूझ जाते थे. महाकाव्य आल्हा-खण्ड में दो महावीर बुन्देल युवाओं आल्हा-ऊदल के पराक्रम की गाथा है. विविध प्रसंगों में विविध रसों की कुछ पंक्तियाँ देखें:
    पहिल बचनियां है माता की, बेटा बाघ मारि घर लाउ.
    आजु बाघ कल बैरी मारउ, मोर छतिया कै डाह बुझाउ.. 
    ('मोर' का उच्चारण 'मुर' की तरह)
    बिन अहेर के हम ना जावैं, चाहे कोटिन करो उपाय.
    जिसका बेटा कायर निकले, माता बैठि-बैठि मर जाय..
                        
        *
   Sharada%2Bmata%2BMaihar.JPG
    टँगी खुपड़िया बाप-चचा की, मांडौगढ़ बरगद की डार.
    आधी रतिया की बेला में, खोपड़ी कहे पुकार-पुकार.. 
   ('खोपड़ी' का उच्चारण 'खुपड़ी')
    कहवाँ आल्हा कहवाँ मलखे, कहवाँ ऊदल लडैते लाल.
    ('ऊदल' का उच्चारण 'उदल')
    बचि कै आना मांडौगढ़ में, राज बघेल जिए कै काल..
*
    अभी उमर है बारी भोरी, बेटा खाउ दूध औ भात.
    चढ़ै जवानी जब बाँहन पै, तब के दैहै तोके मात..
*
    एक तो सूघर लड़कैंयां कै, दूसर देवी कै वरदान.
('एक' का उच्चारण 'इक')
    नैन सनीचर है ऊदल के, औ बेह्फैया बसे लिलार..
    महुवरि बाजि रही आँगन मां, जुबती देखि-देखि ठगि जाँय.
    राग-रागिनी ऊदल गावैं, पक्के महल दरारा खाँय..
*
                               4292918593_a1f9f7d02d.jpg                                             
चित्र परिचय: आल्हा ऊदल मंदिर मैहर, वीरवर उदल, वीरवर आल्हा, आल्हा-उदल की उपास्य माँ शारदा का मंदिर, आल्हा-उदल का अखाड़ा तथा तालाब. जनश्रुति है कि आल्हा-उदल आज भी मंदिर खुलने के पूर्व तालाब में स्नान कर माँ शारदा का पूजन करते हैं. चित्र आभार: गूगल.
*********
आल्हा मात्रिक छन्द, सवैया, सोलह-पन्द्रह यति अनिवार्य।
गुरु-लघु चरण अन्त में रखिये, सिर्फ वीरता हो स्वीकार्य।
अलंकार अतिशयताकारक, करे राइ को तुरत पहाड़।
ज्यों मिमयाती बकरी सोचे, गुँजा रही वन लगा दहाड़।
   -- सौरभ पाण्डेय
*
उदाहरण:

बारह बरिस ल कुक्कुर जीऐं, औ तेरह लौ जिये सियार,
बरिस अठारह छत्री जीयें,  आगे जीवन को धिक्कार.

बुंदेलखंड की अतिप्रसिद्ध काव्य-कृति जगनिक रचित 'आल्ह-खण्ड' से कुछ पद प्रस्तुत हैं. अतिश्योक्ति अलंकार का सुन्दर उदाहरण इन पंक्तियों में देखा जा सकता है, यथा,  
राग-रागिनी ऊदल गावैं, पक्के महल दरारा खाँय. *
पहिल बचनियाँ है माता की, बेटा बाघ मारि घर लाउ.
आजु बाघ कल बैरी मारिउ, मोर छतिया की दाह बताउ.
बिन अहेर के हम ना जावैं, चाहे कोटिन करो उपाय.
जिसका बेटा कायर निकले, माता बैठि-बैठि पछताय.

टँगी खुपड़िया बाप-चचा की, मांडूगढ़ बरगद की डार.

आधी रतिया की बेला में, खोपडी कहे पुकार-पुकार.
कहवां आल्हा कहवां मलखै, कहवां ऊदल लडैते लाल.
बचि कै आना मांडूगढ़ में, राज बघेल जिये कै काल.

एक तो सुघर लड़कैया के, दूसरे देवी कै वरदान.

नैन सनीचर है ऊदल कै, औ बेह्फैया बसै लिलार.
महुवर बाजि रही आँगन मां, युवती देखि-देखि ठगि जांय.
राग-रागिनी ऊदल गावैं, पक्के महल दरारा खाँय.

सावन चिरैया ना घर छोडे, ना बनिजार बनीजी जाय.

टप-टप बूँद पडी खपड़न पर, दया न काहूँ ठांव देखाय.
आल्हा चलिगे ऊदल चलिगे, जइसे राम-लखन चलि जायँ.
राजा के डर कोइ न बोले, नैना डभकि-डभकि रहि जायँ.


बुंदेली के नीके बोल... संजीव 'सलिल'
*
तनक न चिंता करो दाऊ जू, बुंदेली के नीके बोल.
जो बोलत हैं बेई जानैं, मिसरी जात कान मैं घोल..
कबू-कबू ऐसों लागत ज्यौं, अमराई मां फिररै डोल.
आल्हा सुनत लगत हैं ऐसो, जैसें बाज रए रे ढोल..

अंग्रेजी खों मोह ब्याप गौ, जासें मोड़ें जानत नांय.
छींकें-खांसें अंग्रेजी मां, जैंसें सोउत मां बर्रांय..
नीकी भासा कहें गँवारू, माँ खों ममी कहत इतरांय.
पाँव बुजुर्गों खें पड़ने हौं, तो बिनकी नानी मर जांय..

फ़िल्मी धुन में टर्राउट हैं, आँय-बाँय फिर कमर हिलांय.
बन्ना-बन्नी, सोहर, फागें, आल्हा, होरी समझत नांय..
बाटी-भर्ता, मठा-महेरी, छोड़ केक बिस्कुट बें खांय.
अमराई चौपाल पनघटा, भूल सहर मां फिरें भुलांय..
*
सामान्यतः  आल्हा छंद की रचनाएँ वीर रस और अतिशयोक्ति अलंकार से युक्त होती हैं। उक्त रचना में आल्हा छंद में हास्य रस वर्षा का प्रयास है।
 
महारानी लक्ष्मी बाई का चित्रण करती पंक्तियाँ -

कर में गह करवाल घूमती, रानी बनी शक्ति साकार.
सिंहवाहिनी, शत्रुघातिनी सी करती थी अरि संहार.
अश्ववाहिनी बाँध पीठ पै, पुत्र दौड़ती चारों ओर.
अंग्रेजों के छक्के छूटे, दुश्मन का कुछ, चला न जोर..
 


kriti charcha / book review : BIJLI KA BADLATA PARIDRISHYA --sanjiv


कृति चर्चा:
बिजली का बदलता परिदृश्य : कमी कैसे हो अदृश्य?
चर्चाकार : संजीव
*
[कृति विवरण : बिजली का बदलता परिदृश्य, तकनीकी जनोपयोगी, इंजी. विवेक रंजन श्रीवास्तव 'विनम्र', आकार डिमाई, आवरण बहुरंगा पेपरबैक, पृष्ठ १००, मूल्य १५० रु., जी नाइन पब्लिकेशन्स रायपुर छतीसगढ़ ]
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj6LqI6ocaTefhf38RGdt2hxw-AE_lEixxAWOjJnYwQScR39ITpE8bEWpiREoJzM91a0NbK1csN95e3FjOOBwSUR6GmhN9ZenyJxhdwCMF-fYbY7gvwE14s_miCU2rK-QjRfl0xIVbZbp3c/s220/vivek+photo.bmp*                                    
भारत की स्वतंत्रता के पश्चात् भी मानसिक गुलामी समाप्त नहीं हुई। फलतः राजनैतिक आज़ादी दलीय द्वेष तथा सत्ता प्रतिष्ठान के स्वार्थों की हथकड़ी-बेदी में क़ैद होकर रह गयी। जनमत के साथ-साथ जनभाषा हिंदी भी ऊंचे पदों की लालसा पाले बौने नेताओं की दोषपूर्ण नीतियों के कारण दिनों-दिन अधिकाधिक उपेक्षित होती गयी। वर्तान समय में जब विदेशी भाषा अंग्रेजी में माँ के आँचल की छाया में खेलते शिशुओं का अक्षरारंभ और विद्यारम्भ हो रहा है तब मध्य प्रदेश पूर्वी क्षेत्र विद्युत् वितरण कम्पनी जबलपुर में अधीक्षण यंत्री व जनसंपर्क अधिकारी के पद पर कार्यरत इंजी. विवेकरंजन श्रीवास्तव 'विनम्र' ने बिजली उत्पादन-वितरण संबंधी नीतियों, विधियों, वितरण के तरीकों, बिजली ग्रिड की क्षतिग्रस्तता, विद्युत्-बचत, परमाणु बिजली घरों के खतरे और उनका निराकरण, सूचना प्रौद्योगिकी, बिजली देयक भुगतान की अधुनातन प्रणाली, विद्युत् उत्पादन में जन भागीदारी, ग्रामीण आपूर्ति विभक्तिकरण योजना,विद्युत् चोरी और जनजागरण, आदि तकनीकी-सामाजिक विषयों पर हिंदी में पुस्तक लिखकर सराहनीय कार्य किया है। इन विषयों पर जनोपयोगी साहित्य अभी अंग्रेजी में लगभग अप्राप्य है।
विवेच्य कृति 'देखन में छोटे लगें घाव करें गंभीर' की तरह तकनीकी और दुरूह विषयों पर सामान्य जनों के ग्रहणीय सरल-सहज भाषा में सरसता के साथ प्रस्तुत करने की चुनौती को विनम्र ने पूरी विनम्रता सहित न केवल स्वीकारा है अपितु सफलतापूर्वक जीता भी है। तकनीकी विषयों पर हिंदी में लेखन कार्य की कठिनाई का कारण हिंदी में तकनीकी पारिभाषिक शब्दों का अभाव तथा उपलब्ध शब्दों का अप्रचलित होना है। विनम्र ने इस समस्या का व्यवहारिक निदान खोज लिया है। उन्होंने रिएक्टर,ब्लैक आउट, पॉवरग्रिड फेल, फीडर, ई-पेमेंट, ए.टी.पी., कंप्यूटर, टैकनोलोजी, ट्रांसफोर्मर, मीटर रीडिंग जैसे लोकप्रिय-प्रचलित शब्दों का हिंदी शब्दों की ही तरह निस्संकोच प्रयोगकर व्यावहारिक दृष्टिकोण अपनाया है।
इस कृति का वैशिष्टय  भारतीय वांग्मय की अगस्त्य संहिता में दिए गए विद्युत् उत्पादन संबंधी सूत्र, ऑक्सीजन को नाइट्रोजन में परिवर्तित करने की विधि, विविध प्राकृतिक उपादानों से विदुत उत्पादन, इलेक्ट्रोप्लेटिंग आदि संबंधी श्लोक दिया जाना है।
बैंकाक, कनाडा आदि देशों की बिजली व्यवस्था पर लेखों ने भारतीय विद्युत् व्यवस्था के तुलनात्मक अध्ययन का अवसर सुलभ कराया है।
सम सामयिक विषयों में ऊर्जा की बचत, विद्युत् चोरी रोकने, बिजली देयकों के भुगतान में  रोकने  ई-प्रणाली, ए.टी.पी. से भुगतान, विद्युत् उत्पादन में जन भागीदारी आदि महत्वपूर्ण हैं। जबलपुर के समीप चुटका में प्रस्तावित परमाणु बिजली घर के बारे में तथाकथित पर्यावरणवादियों द्वारा फैलाये जा रहे भय, हानि संबंधी दुष्प्रचार, तथा भ्रमित जनांदोलनों के परिप्रेक्ष्य में विनम्र ने संतुलित ढंग से तथ्यपरक जानकारी देते हुए इस परियोजना को निष्पादित किये जाने का औचित्य प्रमाणित किया है।
आलोच्य पुस्तक के अंतिम अध्यायों में विद्युत् मंडल के विखंडन तथा विद्युत् अधिनियम २००३ जन जानकारी की दृष्टि से महत्वपूर्ण हैं। भविष्य तथा युवाओं की दृष्टि से विद्यत संबंधी नवोन्मेषी प्रयोगों पर लेखन ने एक स्वतंत्र अध्याय में जानकारी दी है। तिरुमला मंदिर में सौर बिजली, गाँवों के लिए धन की भूसी (हस्क) से विद्युत् उत्पादन, चरखे से सूत कातने के साथ-साथ बिजली बनाना, कुल्हड़ों में गोबर के घोल से बिजली बनाना, पन बिजली उत्पादन, नाले के गंदे पानी और बैक्टीरिया से बिजली बनाना, कोल्हू से तेल पिराई के साथ-साथ बिजली बनाना, कम लगत के ट्रांसफोर्मर, भूमिगत विद्युत् स्टेशन आदि जानकारियाँ आँखें खोल देनेवाली हैं. इन विधियों के प्रोटोटाइप या व्यावहारिक क्रियान्वयन संबंधी सामग्री व् तकनीक विवरण, परियोजना विवरण, प्रक्रिया संविधि, सावधानियां, लागत, हानि-लाभ आदि व्यावहारिक क्रियान्वयन की दृष्टि से दिया जाता तो सोने में सुहागा होता।
इंजी. विवेकरंजन श्रीवास्तव 'विनम्र' की इस स्वागतेय तथा जनोपयोगी कृति को हर घर तथा शिक्षा संस्था में विद्यार्थियों तक पहुँचाया जाना चाहिए।

++++++++++++


गुरुवार, 27 जून 2013

doha: acharya sanjiv verma 'salil'

दोहा सलिला :
कर  न अपेक्षा ...
संजीव
*
कर न अपेक्षा मूढ़ मन, रख मन में संतोष।
कर न उपेक्षा किसी की, हो तो मत कर रोष।।
*
बुरा न इतना बुरा है, अधिक बुरा है अन्य।
भला भले से भी अधिक, खोजो मिले अनन्य।।
*
जो  न भलाई देखता, उसका मन है हीन।
जो न सराहे अन्य को, उस सा अन्य न दीन।।
*
'सलिल' न कल पर छोडिए, आज कीजिए काज।
कल क्या जाने क्या घटे?, कब-कैसे किस व्याज?
*
अघट  न घटता है कभी, घटित हुआ जो ठीक।
मीनमेख मत कर 'सलिल', छोड़ पुरानी  लीक।।
*

Book review: sharm inko magar naheen aati (hindi sattire) by- saaz jabalpuri critic: acharya sanjiv verma 'salil'


कृति चर्चा :

शर्म  इनको  नहीं आती - मर्मस्पर्शी व्यंग्य संग्रह  
संजीव
*
                     

[कृति विवरण: शर्म इनको मगर नहीं आती, व्यंग्य लेख संग्रह, साज  जबलपुरी, आकार डिमाई, आवरण बहुरंगी-पेपरबैक, पृष्ठ १०४, मूल्य २०० रु., सारंग प्रकाशन जबलपुर ]

'शर्म इनको मगर नहीं आती' साज के ४३ चुनिन्दा व्यंग्य लेखों का संकलन है जो दैनिक समाचार पत्र देशबंधु जबलपुर में अक्टूबर २००६ से अप्रैल २००८ के मध्य प्रकाशित हुए थे। स्वाभाविक है कि इन लेखों के विषय आम आदमी के दुःख-दर्द, देश की समस्याओं, सामाजिक सरोकारों तथा व्यवस्थाजन्य विषमताओं और  विद्रूपताओं से सम्बंधित हों। 

शब्द की धार और मार तलवार से अधिक होती है। कहते हैं: जहाँ न जाए रवि वहां जाए कवि। साज जबलपुरी कवि, लेखक, संपादक, प्रकाशक, समीक्षक यानी बहुमुखी प्रतिभा के धनी-बहुआयामी कृतित्व के धनी  रहे हैं। कवि के नाते बात कहने का सलीका, लेखक के नाते विषय का चयन, संपादक के नाते अनावश्यक से परहेज़ प्रकाशक के नाते सुरुचिपूर्ण प्रस्तुतीकरण और समीक्षक के नाते त्रुटियों का पूर्वानुमान कर निराकरण उनके सृजन को विशेष बना देता है।  

साज़ के लिए लेखन शौक और विवशता दोनों रहा है। शौक के नाते लेखन ने उन्हें आत्मतुष्टि और यश दिया तो विवशता के नाते आर्थिक संबल और मानसिक मजबूती। साज़ की कलम बतौर शगल कम और बतौर जिद अधिक चली है। जिद गलत से जूझने की, जद्दोजहद हाथ खाली रहने पर भी किसी जरूरतमंद की मदद करने की। यह मदद कभीकभी अर्थी और अधिकतर साहित्यिक या बौद्धिक होती थी। आम रचनाकार से लेकर आई.ए.एस. अफसर तक उनके मुरीद रहे हैं। 

दिली ज़ज्बात से मजबूर होकर कलम थमते साज़ कमियों और कुरीतियों के नासूरों को  पूरी निर्ममता के साथ चीरते वक़्त हमेशा सजग होते थे कि  तो हो पर मरीज़ को दर्द कम से कम हो। उनकी ज़हनियत और बात कहने के सलीके पर पाठक एक साथ आह भरने और वाह करने पर विवश हो जाता था। 

'चाल के साथ चलन का ठीक होना भी जरूरी है' साज़ की इस मान्यता से असहमति की कोइ गुंजाइश नहीं है। विवेच्य संकलन के सभी लेख ज़माने की चाल और आदमी के चलन को लेखर उन्हें बेहतर बनाने के नज़रिए से लिखे गया हैं। माँ की उपेक्षा, पुलिस की कार्य-प्रणाली, देह-व्यापार, दूषित राजनीति, जलसंरक्षण, हरियाली, धार्मिक आडम्बर, पर्यावरण, व्यक्ति पूजा, राष्ट्रीयता, गाँधी वध, अंध विश्वास संबंधों से मिटता अपनापन, गुटखा सेवन और थूकना, मीडिया, फ़िल्में, संसद, नैतिकता का ह्रास, व्यक्तित्वों का बौनापन पाश्चात्य दुष्प्रभाव आदि विषयों के विविध पक्षों को अपने लेखों में उद्घाटित कर पाठक को स्वस्थ्य चिंतन हेतु प्रेरित करने में साज़ सफल रहे हैं। 

अनीति निवारण की कुनैन को नीति पालन के शहद के साथ चटाकर कदाचरण के मलेरिया को उतारने की इन कोशिशों में प्रवाहमयी सहज बोधगम्य भाषा का प्रयोग हितैषी की मुस्कराहट की तरह करते हुए साज़ ने सामने आई हर बाधा को बहुत धीरज से पार किया। साज़ के लेखन की खासियत और खसूसियत विषय से जुडी काव्यपंक्तियों का प्रभावी तरीके से सही जगह पर उपयोग है। ऐसी पंक्तियाँ हिंदी उर्दू, संस्कृत, अंगरेजी या बुंदेली कहीं से ली गयीं हों उनके लेख को ऊंचाई देने के साथ कथ्य को अधिक स्पष्ट कर पाती थीं। साज़ के अश'आर इन लेखों में मुक्तामाल में हीरक मणि की तरह पिरोये होते थे। 
कम से कम लफ़्ज़ों में ज्यादा से ज्यादा कहने में साज़ को महारत हासिल रही।

अपनी प्रतिबद्धता के विषय में वे स्वयं कहते हैं:

शोला-ए-अहसास की मानिंद ताबिंदा रहा
लाख दुनिया ने मिटाया फिर भी मैं जिंदा रहा 
भीख माँगी और इस शाने-खुद्दारी के साथ-
देनेवाला ज़िंदगी भर मुझसे शर्मिंदा रहा 

खामोशी की जुबान शीर्षक लेख में साज़ कहते हैं- 'एक साकित बयान देना है / ज़ब्त का इम्तिहान देना है।' ४ साकित बयानों का यह बोलता हुआ गुलदस्ता समाज के बागीचे से काँटों को दूर करने की दमदार कोशिश है। 

+++++++++++++++                  

बुधवार, 26 जून 2013

Teachings: maa --swami vivekanand

    एक सीख !      
माँ
स्वामी विवेकानन्द



                           
एक युवक ने स्वामी विवेकानन्द जी से पूछा: 'स्वामी जी मैं अपनी माँ का क़र्ज़ किस तरह अदा कर सकता हूँ?' 
                              
स्वामी जी धीरे से मुस्कराए और उससे कहा: 'आज जब तुम काम पर जाओ तो एक छोटा पत्थर किसी कपडे में लपेटकर अपने पेट पर बांध लेना, फिर शाम को मुझसे आकर मिलना।' 
                             
युवक स्वामी जी की बात सुनकर चला गया और उसने वही किया जैसा स्वामी जी ने उससे करने को कहा थ। 
           
शाम होते ही युवक स्वामी जी के पास आया।  स्वामी जी ने उससे को पूछा: 'कहो कैसा रहा आज का दिन?' 
                
युवक बोला: 'स्वामी जी बहुत परेशानी हुई इस पत्थर की वजह से।'! 
               
स्वामी जी मुस्कराए और कहां: 'तुम्हें अपने सवाल का जवाब मिल गया? माँ अपनी औलाद को ९ महीने पेट में पालती है लेकिन जरा सी भी परेशान नही होती और तुम बस एक ही दिन में इतना परेशान हो गए। माँ का क़र्ज़ कोई भी अदा नही कर सकता।'

मंगलवार, 25 जून 2013

muktak: deepti --sanjiv

मुक्तक: दीप्ति
संजीव
*
दीप्ति दुनिया की बढ़े नित, देव! यह वरदान देना,
जब कभी तूफां पठाओ, सिखा देना नाव खेना।
नहीं मोहन भोग की है चाह- लेकिन तृप्ति देना-
उदर अपना भर सकूँ, मेहमान भी पायें चबेना।।
*
दीप्ति निश-दिन हो अधिक से अधिक व्यापक,
लगें बौने हैं सभी दुनिया के मापक।
काव्यधारा रहे बहती, सत्य कहती -
दूर दुर्वासा सरीखे रहें शापक।।
*
दीप्ति चेहरे पर रहे नित नव सृजन की,
छंद में छवि देख पायें सब स्वजन की।
ह्रदय का हो हार हिंदी विश्व वाणी-
पत्रिका प्रेषित चरण में प्रभु! नमन की।।
*
दीप्ति आगत भोर का सन्देश देती,
दीप्ति दिनकर को बढ़ो आदेश देती।
दीप्ति  संध्या से कहे दिन को नमन कर-
दीप्ति रजनी को सुला बांहों में लेती।।
*
दीप्ति सपनों से सतत दुनिया सजाती,
दीप्ति पाने ज़िंदगी दीपक जलाती।
दीप्ति पाले मोह किंचित कब किसी से-
दीप्ति भटके पगों को राहें दिखाती।।
*
दीप्ति की पाई विरासत धन्य भारत,
दीप्ति कर बदलाव दे, कर-कर बगावत।
दीप्ति बाँटें स्नेह सबको अथक निश-दिन-
दीप्ति से हो तम पराजित कर अदावत।।
*
दीप्ति की गाथा प्रयासों की कहानी,
दीप्ति से मैत्री नहीं होती जुबानी।।
दीप्ति कब मुहताज होती है समय की =-
दीप्ति का स्पर्श पा खिलती जवानी।।
*

सोमवार, 24 जून 2013

muktak: AGNI - sanjiv

मुक्तक : अग्नि
संजीव
*
अग्नि न मन की बुझने देना, रखो जला,
अग्नि न तन की जलने देना, बुरी बला।
अग्नि पका पक्का करती मृतिका-घट को-
अग्नि शांत तो सूरज देखो, सांझ ढला।।
*
अग्नि काम आती है खाद्य पकाने में,
अग्नि साथ देती जग को तज जाने में।
अग्नि काम बन सुर-असुरों को हेय करे-
अग्नि न हिचके तिल-तिल दिल दहकाने में।।
*
अग्नि न करती अंतर गैरों-अपनों में,
अग्नि न खोती चैन निरर्थक सपनों में।
अग्नि सलिल शीतल को पल में वाष्प करे-
अग्नि न होती क़ैद जगत के नपनों में।।
*
अग्नि न दैत्य, न दैव, सलिल को मीत लगे,
अग्नि न माया जाल, सनातन गीत सगे।
अग्नि दीप्ति से दीपित होते सचर-अचर-
अग्नि आत्म-परमात्म पुरातन प्रीत पगे।।
*