इस स्तम्भ में विश्व की किसी भी भाषा की श्रेष्ठ मूल रचना देवनागरी लिपि में, हिंदी अनुवाद, रचनाकार
का परिचय व चित्र, रचना की श्रेष्ठता का आधार जिस कारण पसंद है. संभव हो
तो रचनाकार की जन्म-निधन तिथियाँ व कृति सूची दीजिए. धरोहर में
सुमित्रा नंदन पंत, मैथिलीशरण गुप्त, नागार्जुन, सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला, महीयसी महादेवी वर्मा, स्व. धर्मवीर भारती जी तथा उर्दू के युगकवि ग़ालिब के पश्चात् अब आनंद लें मराठी के ज्ञानपीठ पुरस्कार प्राप्त कविवर कुसुमाग्रज की रचनाओं
का।
८.
चित्र-चित्र स्मृति: (विष्णु वामन शिरवाडकर)
*
रचना संसार:
*
प्रतिनिधि रचना:
क्रांतीचा जयजयकार
कुसुमाग्रज
*
(अन्नत्याग करून मृत्यूंच्या दारात पूल टाकताना राजबन्ध्यांच्या ओठावर असलेच गाणे स्फूरळे नसेळ काय?)
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार .
अन वज्रांचे छातीवरती ध्या झेलून प्रहार..
*
खळखळुद्याया अदय श्रृंखळा, हातापा यांत.
पोळादाची काय तना मरणाच्या दारात?
सर्पांना उद्दाम, आवळा कसूनिया पाश.
पिचेल मनगट परी उरातीळ अभंग आवेश.
तडिता-घाते कोसळेळ का तारांचा संभार.
कधीही तारांचा संभार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार .
*
कृद्ध भूम पोटात घाळु द्या खुशाल थैमान.
कुरतडु द्या आतडी करुद्या खताचे पान.
संहारक काळी, तुज देती बलीच आव्हान.
बळशाळी मरणाहुन आहे अमुचा अभिमान.
मृत्युंजय आम्ही! आम्हांळा कसळे कारागार.
अहि हे कसळे कारागार.
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार .
*
पदोपदी पसरून निखारे आपुल्याच हाती.
होऊनिया बेहोष धावळो ध्येयपठावरती.
कधि न थांबळो विश्रांतीस्तव, पाहिळे न मागे.
बांधु न शकळे प्रीतीचे वा कीर्तीचे धागे.
एकच तारा समोर आणिक पायतळी अंगार.
होता पायतळी अंगार.
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार .
*
श्वासांनो जा वायूसंगे ओलांडुनि भिंत.
अन आईळा कळवा अमुच्या हृदयातीळ खंत.
सांगा वेडी तुझी मुळेही या अंधारात.
बद्ध करांनी अखेरचा तुज करिती प्रणिपात.
तुझ्या मुक्तीचे एकच होते वेड परी अनिवार.
तयांना वेड परी अनिवार.
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार .
*
नाचविता ध्वज तुझा गुंतले श्रृंखळेत हात.
तुझ्या यशाचे पवाड गाता गळ्यात ये तात.
चरणांचे तव पूजन केळे म्हणुनी गुन्हेगार.
देता जीवन-अर्ध्य तुळा ठरलो वेडे पीर.
देशिळ ना पण तुझ्या कुशीचा वेड्यांना आधार.
आई वेड्यांना आधार.
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार .
*
कशास आई, भिजविसी डोळे, उजळ तुझे भाळ.
रात्रीचा गर्भात उद्याचा असे उषःकाळ.
सरणावरती आज आनुची पेटताच प्रेते.
उठतिळ त्या ज्वालांतुन भावी क्रांतीचे नेते.
लोहदंड तव पायामधळे खळाखळा तुटणार.
आई, खळाखळा तुटणार.
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार .
*
आता कर ओंकारा, तांडव गिळावया घास.
नाचत गर्जत टाक बळींच्या गळयांवरी फास.
रक्त-मांस लुटण्यास गिश्चाडे येठ देत क्रूर.
पहा मोकळे केळे आता त्यासाठी ऊर.
शरिरांचा कर सुखेनैव या सुखेनैव संहार.
मरणा सुखेनैव संहार.
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार .
*
हिंदी काव्यानुवाद: संजीव 'सलिल'
*
(अन्न त्याग पग मृत्यु-द्वार की ओर बढ़ाते
राजबंदियों के अधरों पर गूंजा हो यह गीत)
*
गूंजा जय-जयकार क्रांति का गूंजा जय-जयकार.
हँसकर सीने पर झेलेंगे हम सब वज्र-प्रहार..
*
याद दिलाते बंधन, करती अदय श्रृंखला खन-खन.
कौन पुकार सुने फौलादी मृत्यु हुई जब संगिन??
यह विषधर उद्दाम भले कितना ही कस ले पाश.
भुजा भंग हो, भंग न उर-आवेश तनिक हो काश..
बिजली गिरे, न विचलित होता तारों का संसार.
अविचलित तारों का संसार.
गूंजा जय-जयकार क्रांति का गूंजा जय-जयकार.
*
क्षुधा क्रुद्ध हो भरे उदर में कितने भी तूफ़ान.
असरी अंतड़ी ले कुरेद या करे रक्त का पान..
हे विध्वंसक काली तेरा बली करे आव्हान.
नहीं मृत्यु का किंचित भी भय, है हमको अभिमान..
हम मृत्युंजय, रोक सकेगा कैसा कारागार?
कहो तो कैसा कारागार?
गूंजा जय-जयकार क्रांति का गूंजा जय-जयकार.
*
अपने ही हाथों पग-पग पर सुलगाते अंगार.
बेसुध हो बढ़ते जाते, मंजिल की सुनें पुकार..
कभी न पीछे मुड़कर देखा, किया नहीं विश्राम.
प्रेम, कीर्ति, यश का बंधन भी तनिक न पाया थाम..
अपना लक्ष्य हुआ है हमको पैर तले अंगार.
हमको पैर तले अंगार.
गूंजा जय-जयकार क्रांति का गूंजा जय-जयकार.
*
श्वास-श्वास मिल साथ पवन के लांघेंगी दीवार.
दर्द हमारे दिल का पहुँचा दे माता के द्वार..
अन्धकार की चादर ओढ़े चले झूमकर लाल.
हाथ जोड़ अंतिम प्रणाम करते है नत कर भाल..
धुन तेरी मुक्ति की उनको सदा रही अनिवार.
मैया सदा रही अनिवार.
गूंजा जय-जयकार क्रांति का गूंजा जय-जयकार.
*
तेरा ध्वज लहराया, चाहे पडी हथकड़ी हाथ.
गले डाल फांसी का फंदा, गीत गाये तव मात..
गुनहगार कहलाये तेरे पदपद्मों को पूजा.
जीवन-अर्ध्य समर्पित तुझको, लक्ष्य न कोई दूजा..
तेरे लालों का संबल है बस तेरा आधार.
माता बस तेरा आधार.
गूंजा जय-जयकार क्रांति का गूंजा जय-जयकार.
*
मैया! क्यों नम करतीं आँखें? कर गर्वोन्नत भाल.
निशा-गर्भ से ही निकलेगा कल का ऊषा काल..
जहाँ हमारी चिता जलेगी भड़क उठेगी ज्वाला.
भावी क्रांति जन्म ले बदलेगी कल आनेवाला..
फौलादी बेड़ी पाँवों की, टूटेगी इस बार.
आई रे! टूटेगी इस बार.
गूंजा जय-जयकार क्रांति का गूंजा जय-जयकार.
*
हे ओंकार! करो अब तांडव काँप उठे नभ-छोर.
जो बलवान गले में उसके हो फांसी की डोर..
गिद्ध लगायें भोग रक्त-मज्जा का होवें तृप्त.
कतरा-कतरा ले जाएँ किंचित न रहें अतृप्त..
मृत्यु देव! इस नश्वर तन का ग्रहण करें उपहार.
रे माई! रहण करें उपहार.
गूंजा जय-जयकार क्रांति का गूंजा जय-जयकार.
*
*
*
*
"Swapnachee Samaptee" (स्वप्नाची समाप्ती).
"ध्येय, प्रेम, आशा यांची
होतसे का कधी पूर्ती
वेड्यापरी पूजातो या
आम्ही भंगणाऱ्या मूर्ती !...
Ideals, love, hope
Are they ever achieved
But we still worship these
brittle idols !...
...काढ सखे, गळ्यातील
तुझे चांदण्याचे हात
क्षितिजाच्या पलीकडे
उभे दिवसाचे दूत....
...girl-friend remove your star-laden hands
from around my neck
emissaries of the day
are standing beyond horizon....
...होते म्हणून स्वप्न एक
एक रात्र पाहिलेले
होते म्हणून वेड एक
एक रात्र राहिलेले....
...there was a dream
Dreamt for a night
there was a folly
that lasted for a night...
...ओततील आग जगी
दूत त्याचे लक्षावधी
उजेडात दिसू वेडे
आणि ठरू अपराधी.
...His million emissaries
will pour fire over the world
Will be seen crazy in daylight
and judged guilty."
(from 'विशाखा' 'Vishakha', 1942).
He wrote this poem in 1936 when he was just 24. World had seen one world war and was on the brink of another.
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
Acharya Sanjiv verma 'Salil'
सलिल.संजीव@जीमेल.कॉम
http://divyanarmada.blogspot.
http://hindihindi.in
'अ' उच्चारण से जननेन्द्रिय पर अच्छा असर पड़ता है।